1-3. เวสาลีสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-126] คหปติวคฺคสฺส ปฐเม อุคฺโคติ ปณีตทายกานํ อคฺคอุคฺโค, โส ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ปณีตทายกานํ ยทิทํ อุคฺโค คหปตี’’ติ เอวํ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ เสสเมเตสุ เจว ทฺวีสุ, ตติเย จ วุตฺตตฺถเมวฯ

4-5. ภารทฺวาชสุตฺตาทิวณฺณนา

[127-128] จตุตฺเถ ปิณฺฑํ อุลมาโน ปริเยสมาโน ปพฺพชิโตติ ปิณฺโฑโลฯ โส กิร ปริชิณฺณโภโค พฺราหฺมโณ อโหสิฯ อถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลาภสกฺการํ ทิสฺวา ปิณฺฑตฺถาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโตฯ โส มหนฺตํ กปลฺลปตฺตํ คเหตฺวา จรติ, เตน กปลฺลปูรํ ยาคุํ ปิวติ, กปลฺลปูเร ปูเว ขาทติ, กปลฺลปูรํ ภตฺตํ ภุญฺชติฯ อถสฺส มหคฺฆสภาวํ สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺตตฺถวิกํ นานุชานิฯ เหฏฺฐามญฺเจ ปตฺตํ นิกฺกุชฺชิตฺวา ฐเปติฯ โส ฐเปนฺโตปิ ฆํสนฺโตว ปณาเมตฺวา ฐเปติ, คณฺหนฺโตปิ ฆํสนฺโตว อากฑฺฒิตฺวา คณฺหาติฯ ตํ คจฺฉนฺเต กาเล ธํสเนน ปริกฺขีณํ นาฬิโกทนมตฺตเมว คณฺหนกํ ชาตํฯ ตโต สตฺถุ อาโรเจสุํ, อถสฺส สตฺถา ปตฺตตฺถวิกํ อนุชานิฯ เถโร อปเรน สมเยน อินฺทฺริยภาวนํ ภาเวตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ อิติ โส ปิณฺฑตฺถาย ปพฺพชิตตฺตา ปิณฺโฑโล, โคตฺเตน ปน ภารทฺวาโชติ อุภยํ เอกโต กตฺวา ปิณฺโฑลภารทฺวาโชติ วุจฺจติฯ

อุปสงฺกมีติ อุคฺคตุคฺคเตหิ มหาอมจฺเจหิ ปริวุโต อุปสงฺกมิฯ เถโร กิร เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ นิทาฆสมเย สีตฐาเน ทิวาวิหารํ นิสีทิสฺสามีติ อากาเสน คนฺตฺวา คงฺคาตีเร อุเทนสฺส รญฺโญ อุทปานํ นาม อุยฺยานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ สีเตน อุทกวาเตน พีชิยมาโนฯ

อุเทโนปิ โข นาม ราชา สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อุยฺยานํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา มหาชนปริวาโร อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ อตฺถตาย เสยฺยาย นิปชฺชิฯ ตสฺส เอกา ปริจาริกา ปาเท สมฺพาหมานา นิสินฺนาฯ ราชา กเมน นิทฺทํ โอกฺกมิฯ

ตสฺมิํ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต นาฏกิตฺถิโย ‘‘ยสฺสตฺถาย มยํ คีตาทีนิ ปโยเชยฺยาม, โส นิทฺทํ อุปคโต, น จ นิทฺทากาเล มหาสทฺทํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺตโน อตฺตโน ตูริยานิ ฐเปตฺวา อุยฺยานํ ปกฺกนฺตาฯ ตา ตตฺถ ตตฺถ ผลาผลานิ ขาทมานา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธมานา วิจรนฺติโย เถรํ ทิสฺวา ‘‘มา สทฺทํ กริตฺถา’’ติ อญฺญมญฺญํ นิวารยมานา วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ เถโร ‘‘อิสฺสา ปหาตพฺพา, มจฺเฉรํ วิโนเทตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน ตาสํ อนุรูปํ ธมฺมกถํ กเถสิฯ

สาปิ โข รญฺโญ ปาเท สมฺพาหมานา นิสินฺนา อิตฺถี ปาเท จาเลตฺวา ราชานํ ปโพเธสิฯ โส ‘‘กหํ ตา คตา’’ติ ปุจฺฉิฯ กิํ ตาสํ ตุมฺเหหิ? ตา เอกํ สมณํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนาติฯ ราชา กุทฺโธ อุทฺธเน ปกฺขิตฺตโลณํ วิย ตฏตฏายมาโน อุฏฺฐหิตฺวา ‘‘ตมฺพกิปิลฺลิกาหิ นํ ขาทาเปสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต เอกสฺมิํ อโสกรุกฺเข ตมฺพกิปิลฺลิกานํ ปุฏํ ทิสฺวา หตฺเถนากฑฺฒิตฺวา สาขํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิฯ กิปิลฺลิกปุโฏ ฉิชฺชิตฺวา รญฺโญ สีเส ปติ, สกลสรีรํ สาลิถุเสหิ ปริกิณฺณํ วิย ทณฺฑทีปิกาหิ ฑยฺหมานํ วิย จ อโหสิฯ เถโร รญฺโญ ปทุฏฺฐภาวํ ญตฺวา อิทฺธิยา อากาสํ ปกฺขนฺทิฯ ตาปิ อิตฺถิโย อุฏฺฐาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา สรีรํ ปุญฺฉนฺติโย วิย ภูมิยํ ปติตปติตา กิปิลฺลิกาโย คเหตฺวา สรีเร ขิปมานา สพฺพา มุขสตฺตีหิ วิชฺฌิํสุ – ‘‘กิํ นาเมตํ, อญฺเญ ราชาโน ปพฺพชิเต ทิสฺวา วนฺทนฺติ, ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, อยํ ปน ราชา กิปิลฺลิกปุฏํ สีเส ภินฺทิตุกาโม ชาโต’’ติฯ

ราชา อตฺตโน อปราธํ ทิสฺวา อุยฺยานปาลํ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘กิํ เอส ปพฺพชิโต? อญฺเญสุปิ ทิวเสสุ อิธ อาคจฺฉตี’’ติ? อาม, เทวาติฯ อิธ ตฺวํ อาคตทิวเส มยฺหํ อาโรเจยฺยาสีติฯ เถโรปิ กติปาเหเนว ปุน อาคนฺตฺวา รุกฺขมูเล นิสีทิฯ อุยฺยานปาโล ทิสฺวา – ‘‘มหนฺโต เม อยํ ปณฺณากาโร’’ติ เวเคน คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา อุฏฺฐหิตฺวา สงฺขปณวาทิสทฺทํ นิวาเรตฺวา อุคฺคตุคฺคเตหิ อมจฺเจหิ สทฺธิํ อุยฺยานํ อคมาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุปสงฺกมี’’ติฯ

อนิกีฬิตาวิโน กาเมสูติ ยา กาเมสุ กามกีฬา, ตํ อกีฬิตปุพฺพา, อปริภุตฺตกามาติ อตฺโถฯ อทฺธานญฺจ อาปาเทนฺตีติ ปเวณิํ ปฏิปาเทนฺติ, ทีฆรตฺตํ อนุพนฺธาเปนฺติฯ มาตุมตฺตีสูติ มาตุปมาณาสุฯ

โลกสฺมิญฺหิ มาตา ภคินี ธีตาติ อิทํ ติวิธํ ครุการมฺมณํ นาม , อิติ ครุการมฺมเณ อุปนิพนฺธํ จิตฺตํ วิโมเจตุํ น ลภตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ อถสฺส เตน ปญฺเหน จิตฺตํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา ภควตา ปฏิกูลมนสิการวเสน จิตฺตูปนิพนฺธนตฺถํ วุตฺตํ ทฺวตฺติํสาการกมฺมฏฺฐานํ กเถสิฯ

อภาวิตกายาติ อภาวิตปญฺจทฺวาริกกายาฯ เตสํ ตํ ทุกฺกรํ โหตีติ เตสํ ตํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุํ ทุกฺกรํ โหติฯ อิติสฺส อิมินาปิ จิตฺตํ อโนตรนฺตํ ทิสฺวา อินฺทฺริยสํวรสีลํ กเถสิ ฯ อินฺทฺริยสํวรสฺมิญฺหิ อุปนิพนฺธจิตฺตํ วิเหเฐตุํ น ลภติฯ ราชา ตํ สุตฺวา ตตฺถ โอติณฺณจิตฺโต อจฺฉริยํ, โภ ภารทฺวาชาติอาทิมาหฯ

อรกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ หตฺถปาเท กีฬาเปนฺโต คีวํ ปริวตฺเตนฺโต กายํ น รกฺขติ นาม, นานปฺปการํ ทุฏฺฐุลฺลํ กเถนฺโต วจนํ น รกฺขติ นาม, กามวิตกฺกาทโย วิตกฺเกนฺโต จิตฺตํ น รกฺขติ นามฯ รกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อติวิย มํ ตสฺมิํ สมเย โลภธมฺมา ปริสหนฺตีติ มํ ตสฺมิํ สมเย อติกฺกมิตฺวา โลโภ อธิภวตีติ อตฺโถฯ อุปฏฺฐิตาย สติยาติ กายคตาย สติยา สุปฏฺฐิตายฯ น มํ ตถา ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ สมเย มํ ยถา ปุพฺเพ, น ตถา โลโภ อติกฺกมิตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ ปริสหนฺตีติ ปทสฺส อุปฺปชฺชนฺตีติปิ อตฺโถเยวฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ตโย กายา กถิตาฯ กถํ ? ‘‘อิมเมว กาย’’นฺติ เอตฺถ หิ กรชกาโย กถิโต, ‘‘ภาวิตกาโย’’ติ เอตฺถ ปญฺจทฺวาริกกาโย, ‘‘รกฺขิเตเนว กาเยนา’’ติ เอตฺถ โจปนกาโย, กายวิญฺญตฺตีติ อตฺโถฯ ปญฺจมํ อุตฺตานเมวฯ

6. โฆสิตสุตฺตวณฺณนา

[129] ฉฏฺเฐ รูปา จ มนาปาติ รูปา จ มนาปา สํวิชฺชนฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺจาติ จกฺขุวิญฺญาณญฺจ สํวิชฺชติฯ สุขเวทนิยํ ผสฺสนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ อุปนิสฺสยวเสน ชวนกาเล สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ ผสฺสํฯ สุขา เวทนาติ เอกํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ ชวนวเสน สุขเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ